2021 markeerde de 220^ste verjaardag van één van de grootse horlogecomplicaties die er is: de tourbillon. Een mechanisme dat op een paar vierkante centimeter laat zien waarom mechanische horloges houden van moeilijk doen op de vierkante millimeter. Abraham-Louis Breguet was de eerste, maar welke tourbillons spreken nu nog meer tot de verbeelding?

Tekst: Jorrit Niels

De tourbillon is één van die uurwerkcomplicaties die horlogemerken al 220 jaar lang geobsedeerd hebben. Je hoeft dan ook geen expert te zijn om volledig gebiologeerd te raken door dit kloppende hart in een uurwerkje. Die ingenieuze kooi, die je het mechanisme laat bewonderen dat vaak direct zichtbaar via de wijzerplaat zijn werk doet. Een complicatie bovendien, die te vinden is in zowel horloges voor de man (Breguet, Jaeger-LeCoultre, Audemars Piguet) als voor de vrouw (neem Bulgari’s Serpenti Seduttori).

Een flashback naar 1801, toen Abraham-Louis Breguet (Neuchâtel, 1747-1823) patent kreeg op de tourbillon. Bedoeld om de nauwkeurigheid van zakhorloges te verbeteren en de invloed van zwaartekracht op het uurwerk teniet te doen. Een wettelijke bescherming die maar tien jaar zou duren, waardoor ook veel andere fabrikanten de kans zouden krijgen om dit stukje ingenieuze techniek te integreren in hun arsenaal. Maar wat maakt het uit, iedereen prees het genie van zijn bedenker, een groot liefhebber van wis- en natuurkunde.

Uitvinder

Met zijn tourbillon zorgde Breguet voor continue nauwkeurigheid van het horloge. Ongeacht de positie, verticaal of horizontaal. In zijn tijd ontwikkelde hij er veertig. Twaalf worden er bewaard in musea, vijftien zijn er in privébezit en nog eens twee zijn er recent verkocht op veilingen. Breguet maakte al indruk toen hij in Parijs de wereld van de haute horlogerie veranderde en naam maakte met zijn creaties. Zijn uurwerken inspireerden eerst het Franse regerende paar en tenslotte het hele hof in Versailles. Talrijke technische innovaties en zijn flair voor minimalistisch, elegant design maakte Breguet tot een uitvinder met internationale allure. Breguet werd een ‘merk’, nog voordat de term in de huidige betekenis zelfs maar bestond. Eentje die tot op de dag van vandaag nog steeds een vaste waarde is in de horlogewereld.

Onder Invloed

Laten we wel zijn, voor moderne uurwerken is de tourbillon nogal zinloos. Merken als Franck Muller en Richard Mille maken er soms zelfs een modern monster van, maar toch blijft het een bijzondere complicatie om te aanschouwen.

Iets dat begon met één simpel idee van Breguet: hoe kun je de zwaartekracht bedriegen? Volgens de meesterhorlogemaker had de zwaartekracht een negatief effect op de nauwkeurigheid van de destijds gebruikelijke zakhorloges. Rechtop gedragen in je vest of broekzak liep het ongelijkmatig onder invloed van de zwaartekracht.

Als je je bezighoudt met precisie, dan is dat natuurlijk niet om aan te zien. Tegen de zwaartekracht doen we voorlopig nog steeds niets en 220 jaar geleden al helemaal niet, dus daarom maar ‘temmen’.

Hij zorgde voor een ‘compensatie’ voor de natuurwetten door het echappement, tot op de dag van vandaag het hart van elk mechanisch horloge, te laten draaien in een kleine kooi die om zijn as draait. De invloed van de zwaartekracht wordt zo geneutraliseerd. De ‘tourbillon’, Frans voor ‘wervelwind’, was geboren en de precisie toegenomen. Op 26 juni 1801 ontving Breguet het patent voor zijn uitvinding.

Kwart gram

Tot ver in de vorige eeuw werden er zelden horloges gemaakt met deze complicatie. Naar het schijnt werden er tot 1986 wereldwijd slechts 500 tourbillon-uurwerken geproduceerd. Tot het moment dat Audemars Piguet de eerste serie geproduceerde minuten tourbillon introduceerde.

Het is ook nogal een opgave met ongeveer 80 onderdelen en een gewicht van grofweg een kwart gram. Jongere merken als Hublot, Bulgari, Roger Dubuis en Greubel Forsey doen inmiddels ook succesvol mee, met tourbillons die gemakkelijk in de zes cijfers kunnen lopen, qua aanschafprijs. Of oudgedienden als Glashütte met de vliegende tourbillon, één die vrij in de ruimte lijkt te bewegen, maar ook Jaeger-LeCoultre verdient een vermelding met de gyrotourbillon. Hier draait een ingewikkeld mechanisme continu rond drie assen.

220 Jaar geleden was Breguet de enige en had tien jaar het alleenrecht na het verkrijgen van het patent. Inmiddels kan geen enkel zichzelf respecterend high-end horlogemerk het zich veroorloven om géén tourbillon in de collectie te hebben. Een soort bevestiging van kunnen, en als er één industrie is waar dit cruciaal is…

Complex

Vier indrukwekkende voorbeelden van de tourbillon in actie.

Breguet Classique Tourbillon Extra-Plat Anniversaire 5365

Precies 220 jaar nadat Abraham-Louis Breguet het patent verkreeg voor de tourbillon brengt Breguet deze hommage uit. Gelimiteerd tot 35 stuks is het een subtiel en ingetogen viering geworden. Een roségouden kast van 41mm is voorzien van een 60 seconden tourbillon die tussen ‘vier’ en ‘zes uur’ zichtbaar is. De knipoog naar het legendarische verleden wordt herhaald op de achterkant van het stuk, via een handgravure met de tekst ‘Anniversaire 1801-2021’ en ‘Brevet No 157 Du 7 Messidor An IX’, waarbij de laatste verwijst naar de Franse Republikeinse kalender destijds. Binnenin heeft het horloge een extra plat automatisch uurwerk -kaliber 581- genummerd en gesigneerd door Breguet, met een gangreserve van 80 uur.

Prijs: €158.800

Greubel Forsey GMT Quadruple Tourbillon

Het doel van de uitvinding was om de snelheidsafwijking te compenseren die wordt veroorzaakt door de zwaartekracht in alle posities die een polshorloge kan aannemen, vooral in een gestabiliseerde positie. Om dit te bereiken, werd de originele tourbillon eerst 30 graden gekanteld, vervolgens verdubbeld en uiteindelijk verviervoudigd. Het resultaat bestaat uit twee dubbele, gesynchroniseerde tourbillons.

Ca. €742.000 (CHF780.000)

Jaeger-LeCoultre Master Grande Traidtion Gyrotourbillon Westminster Perpétuel

De vijfde gyrotourbillon in de collectie (een meer-assige tourbillon gelanceerd in 2004 die sindsdien is blijven evolueren) volgt op verschillende uitzonderlijke horloges ontworpen door Jaeger-LeCoultre’s Grand Complications-werkplaats. De eerste van de serie, de Master Gyrotourbillon 1 die in 2004 werd gepresenteerd, leidde in 2008 tot een serie bestaande uit de Reverso Gyrotourbillon 2, daarna de Master Grande Tradition Gyrotourbillon 3 (2013) en in 2016 de Reverso Tribute Gyrotoubillon. Gepresenteerd op SIHH van 2019 is dit niet alleen een meer-assige tourbillon, maar één met een constant force mechanisme. De tourbillon, waarvan het formaat is verkleind en het gewicht is teruggebracht tot 0,04 g (voor 92 componenten!), past in een behuizing van slechts 43mm.

Richard Mille RM50-03 F1 Tourbillon

De lichtste split-second chronograaf met tourbillon ooit gemaakt. Deze weegt –inclusief band– slechts 38 gram! Dit alles door het gebruik van een futuristisch materiaal met de naam grafeen. Een ongelooflijk licht en sterk materiaal, dat is uitgevonden door wetenschappers van de Universiteit van Manchester. Die ook nog even een Nobelprijs ontvingen voor de moeite. De polsband is overigens niet geheel van grafeen, maar een grafeen-koolstofvezel combinatie.

Leuk weetje voor op feesten en partijen: gezegd wordt dat het horloge schokken tot wel 5.000 G kan weerstaan. Meer dan genoeg voor 18 holes of een squashwedstrijd. Gelimiteerd tot 75 stuks met een prijs van tegen een miljoen. Wil je een stapje hoger gaan? Qua G’s dan, want de RM 27-04 Rafael Nadal met tourbillon is zelfs bestand tegen 12.000 G. Of jij dat bent, dat is dan weer een tweede.