Deze zomer is het precies vijftig jaar geleden dat Jaws in première ging. Wat begon als een desastreuze productie werd uiteindelijk de allereerste blockbuster ooit. Gentlemen’s Watch reconstrueerde de geboorte van de Hollywoodklassieker met vlijmscherpe tanden.
Tekst & interview: Eric le Duc Fotografie: Universal Pictures, HBO Max, Guido Leurs, Elias Levy via Flickr
…Amity Island, de zomer van 1975. Tijdens de invallende avond maken Chrissie en Tom zich los van een groep feestende jongeren in de duinen. Aangeschoten en opgewonden rennen ze naar de kustlijn. Zij wil zwemmen, maar hij is te dronken om ook maar één schoen uit te krijgen. Terwijl Tom in de branding in slaap sukkelt, zwemt Chrissie sierlijke rondjes. Dan: een ruk aan haar been. En nog één. De vrouw verdwijnt onder water en komt proestend boven. Ze krijst het uit van de pijn en angst. Weer wordt ze gegrepen, heftig heen en weer geschud en tegen een boei gesmeten. “Oh, my god”, prevelt de zwemster waarna ze opnieuw naar beneden wordt getrokken, om niet meer boven te komen…
Ziehier de openingsscène van Jaws, de ijzingwekkende thriller over een bloeddorstige witte haai die de wateren rond een pittoresk kustplaatsje terroriseert. Komende juni is het precies vijftig jaar geleden dat het avontuur letterlijk en figuurlijk een instant monsterhit werd. Een spektakel ook dat ervoor zorgde dat de stranden leeg bleven en niemand ook maar een teen in de zee of oceaan durfde dippen. Maar aanvankelijk zag het er helemaal niet naar uit dat Jaws de klassieker zou worden die het nu is. Want de film begon als een onheilsproductie vol onzekerheden, tegenslagen en knetterende ruzies.
Het is 1973 als Cosmopolitan-hoofdredactrice Helen Brown stuit op Jaws: De Zomer van de Witte Haai, een boek van schrijver Peter Benchley. Ze tipt de roman aan haar man David, een producent bij Universal Pictures die op zijn beurt collega Richard D. Zanuck op het avontuur attendeert. Na het lezen van het boek glimmen de studiobonzen van opwinding: hier zit een film in! Voor 150.000 dollar kopen ze de rechten van de roman en voor een somma van 25.000 dollar mag Peter Benchley het script schrijven. Voor de regie wordt filmmaker Dick Richards benaderd. Maar als deze het tijdens de eerste storyboardvergadering steeds over een ‘walvis’ heeft, wordt hem vriendelijk maar resoluut de deur gewezen.
Dan ziet op een dag ene Steven Spielberg het script van Jaws op de Universal-burelen liggen. Het dan 27-jarige regietalent -dat net zijn debuut heeft gemaakt met de roadrage-thriller Duel– denkt eerst dat het gaat over de geschiedenis van de tandheelkunde. Maar als hij leest dat het een verhaal is over een witte monsterhaai, roept hij: ik wil deze film maken! Zanuck en Brown kijken elkaar aan en nemen de gok. Spielberg zelf zal later zeggen: “Ik was jong, overmoedig en dom. Ik moest en zou deze film wel even maken. Maar een reuzenhaai die op het achterdek van een vissersboot springt en een mens verslindt, hoe moest ik dat in godsnaam in beeld brengen?”
Er wordt een productieplan opgesteld, waarna er op 2 mei 1974 begonnen moet worden met filmen. Maar negen dagen voor de eerste draaidag op en rond Martha’s Vinyard, Massachusetts zijn er drie problemen. Het script is niet klaar, er zijn nog geen acteurs vastgelegd en het grootste struikelblok: hoe moet de haai in beeld worden gebracht? Dan weten Peter Benchley en de coscenaristen Howard Sackler en Carl Gottlieb net op tijd het script af te krijgen. En na het afhaken van grote namen als Lee Marvin, Dustin Hoffman en Charlton Heston worden Roy Scheider (als politiechef Brody), Richard Dreyfuss (oceanograaf Hooper) en Robert Shaw (haaienjager Quint) gecontracteerd.
Ook voor de haai wordt een uitkomst gevonden. Een initieel plan om een echte witte haai te trainen, blijkt al gauw een mission impossible. Er wordt gekozen voor een combi-oplossing. Haaienexperts en documentairemakers Ron en Valerie Taylor zullen in Zuid-Australië beelden van echte witte haaien schieten. In Hollywood krijgen productieontwerper Joe Alves en effectenspecialist Robert Mattey de opdracht een animatronic te maken: een mechanische haai die doet wat regisseur Steven Spielberg wil. Met bewegende kaken, nek, kieuwen en staart wordt het acht meter lange neproofdier een huzarenstukje. Spielberg spint van tevredenheid en noemt zijn speeltje Bruce, naar zijn eigen ‘gehaaide’ advocaat Bruce M. Ramer.
De productie die dan alsnog kan beginnen, verloopt rampzalig. Vooral filmen op zee blijkt een uitdaging. Door het slechte weer, sterke stromingen en harde wind worden cast en crew hevig zeeziek. Ook de trawler die dienstdoet als Quints vissersboot Orca zinkt bijna. “Red de acteurs!” schreeuwt Spielberg door zijn megafoon. “Fuck de acteurs, red de peperdure apparatuur!” gilt geluidstechnicus John Carter terug. Terug aan wal begint Peter Benchley opeens te morren. Aanvankelijk krijgt de boekenschrijver en scenarist nog een gastrolletje als tv-reporter die verslag doet van de haaiaanvallen. Maar als hij zegt dat hij het totaal niet eens is met de volkomen belachelijke ontknoping die Spielberg heeft bedacht, wordt Benchley door de regisseur meteen ontslagen.
Intussen is ook de spanning tussen de steracteurs te snijden. Robert Shaw blijkt een alcoholprobleem te hebben en is vrijwel continu onder invloed. “Nuchter was Shaw een echte heer,” zal Roy Scheider later zeggen. “Maar na één borrel veranderde hij in een ongelooflijk competitieve klootzak.” Op een dag is Richard Dreyfuss het gezuip van zijn collega zo zat, dat hij diens glas afpakt en overboord gooit. Shaw is zíedend en blijft Dreyfuss de rest van de shoot treiteren. Hij noemt hem een mietje en spuit hem met een brandslang vol in het gezicht. Voor Dreyfuss is dan de maat vol. “Krijg jij de tering maar, ik werk niet meer met jou!” briest hij. De ruzie tussen de acteurs blijkt goud waard voor de haat-liefdeverhouding die Hooper en Quint in de film hebben. Dreyfuss: “Na de opnames hebben we alles bijgelegd. Maar Robert Shaw was het grootste ego dat ik ooit ben tegengekomen.”
Tot overmaat van ramp blijkt Bruce niet goed te functioneren. De nephaai –waarvan drie versies zijn gemaakt- is getest in zoet water. Maar de zee rond Martha’s Vinyard is zout, wat de elektronica aantast. Al op de eerste dag zinkt de animatronic met een waarde van 250.000 dollar, waarna talloze reparaties en aanpassingen nodig zijn. Ook vindt Spielberg zijn Bruce toch niet eng genoeg en gefrustreerd doopt hij hem om in ‘de grote witte drol’. Alle tegenslagen nopen tot een oplossing die uiteindelijk een zegen voor de film blijkt. Spielberg besluit met suggestieve shots van een schaduw en een vin slechts delen van de haai te tonen, waarna hij later in de montage en met de onheilspellende muziek van John Williams de spanning tot het kookpunt weet op te stuwen.
De geplande draaiperiode van 55 dagen wordt er één van 159 dagen. Door overschrijding van tijd en budget vreest Spielberg ontslag. Maar dan –op 6 oktober 1974– wordt de laatste scène afgerond. De bevolking van Martha’s Vinyard haalt opgelucht adem. De eilanders –waarvan sommigen 65 dollar per dag kregen om gillende strandgasten te spelen– zijn Circus Spielberg meer dan beu. Bij wijze van adieu willen de crewleden hun regisseur na de laatste take in zee gooien. Maar Steven krijgt lucht van het plan en meteen nadat Bruce met een donderende explosie de lucht ingaat, brengen een boot en een auto hem direct naar de luchthaven. Thuis in Los Angeles resulteert de maandenlange stress in paniekaanvallen en nachtmerries. Daarin droomt de getraumatiseerde regisseur dat de film flopt waarna hij eenzaam en alleen op de oceaan dobbert.
Maar… de film flopt niet. Als Spielberg in Dallas stiekem een testscreening bijwoont, ziet hij na een bloederige scène een man de zaal uitrennen en in de lobby overgeven. Een goed teken, denkt de regisseur. De bevestiging dat hij goud in handen heeft, volgt op 20 juni 1975: de dag van de première. Spielberg rijdt langs het New Yorkse Rivoli, één van de 490 bioscopen waar Jaws voor het eerst zal draaien. Hij ziet rijen tot ver om de hoek staan en lacht: “Welke mazzelpik heeft deze film gemaakt?” Jaws is een sensatie, staat veertien weken op nummer één en is de eerste film die meer dan honderd miljoen dollar opbrengt. Daarmee is de monsterhit de eerste blockbuster ooit. Ook wint de film drie Oscars: voor beste muziek, montage en geluid. Steven Spielberg zal later zeggen: “Jaws is een leuke film om naar te kijken, maar was een verschrikkelijke film om te maken. Maar ik heb er alles aan te danken.” En Bruce? Die geniet in het Oscarmuseum in Los Angeles van een welverdiend pensioen.
Naar de haaien
Na het succes van het boek en de film kregen Peter Benchley en Steven Spielberg achteraf spijt van de manier waarop ze de haai hadden geportretteerd. Door de verkeerde beeldvorming van ‘moordmachine’ en ‘maneater’, werd door Jaws een razernij onder sportvissers aangewakkerd om zoveel mogelijke grote witte haaien te vangen.
“Betreurenswaardig,” vindt Guido Leurs (33), marien ecoloog en haaienexpert aan de Universiteit van Wageningen. “Ik was 14 of 15 toen ik Jaws voor het eerst zag. Op televisie, samen met mijn vader. Ondanks dat ik jong was, zag ik natuurlijk wel dat de haai nep was. Toch vond ik het een fascinerende film die ontzettend tot mijn verbeelding sprak. Maar Jaws heeft de reputatie van de haai inderdaad geen goed gedaan. Na de première van de film werd de jacht op haaien geïntensiveerd. Op sommige toeristische plekken worden ze nog steeds actief weggevangen, omdat zwemmers bang voor ze zijn. Ze denken dat haaien monsters zijn, maar in werkelijkheid zijn het fantastische dieren. Ze komen nu eenmaal voor in gebieden waar ook miljoenen mensen gebruik maken van water. Dan zijn tien dodelijke aanvallen per jaar echt niet veel.
Gek eigenlijk dat we dat niet accepteren. Als ik op een savanne ga joggen en ik word aangevallen door een leeuw, dan ben ik de dommerik. Maar als een surfer wordt gebeten, is het altijd de schuld van de haai. Maar een haai zal nooit opzettelijk een mens aanvallen. Hij kan wél denken dat wij een prooi zijn. En omdat ze geen handen hebben, nemen ze eerst een testbeet. En ja, die kan dodelijk zijn.
Momenteel wordt dertig procent van alle haaien- en roggensoorten met uitsterven bedreigd. Door overbevissing, verlies van habitat… Dat is kwalijk, want haaien zijn belangrijk voor de ecosystemen.
Hoe we de reputatie en populatie van haaien kunnen verbeteren? Bekijk documentaires, lees erover, ga naar presentaties. En: weet waar de vis vandaan komt die je eet, want bijvangst van haaien en roggen in vis- en garnalenvisserij is een groot probleem.
Natuurlijk zijn Deep Blue Sea en The Meg geniale, maar ook foute films. Daarin worden haaien afgebeeld als mythische maneaters, enkel en alleen om de kijker bang te maken. In werkelijkheid is dat nergens voor nodig. Ondanks dat het roofdieren zijn, kun je met haaien in principe een veilige interactie hebben. Als je ze maar respecteert.”
Ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van Jaws maakte National Geographic de documentaire Jaws@50. Deze is te zien op National Geographic.
Dutch 
English 
German